Սասունցի Դավիթ I:1

<- Եդ Սասունցի Դավիթ

Ճյուղ առաջին

ՍԱՆԱՍԱՐ ԵՎ ԲԱՂԴԱՍԱՐ

ՈՂՈՐՄԻՍ-ՆԱԽԵՐԳ

1

Դառնանք զօղորմին տանք, զօղորմին,

Գագիկ թագավորին.

Դառնանք զօղորմին տանք, զօղորմին,

Ծովինար խաթունին.

Դառնանք զօղորմին տանք, զօղորմին,

Սանասարին, Բաղդասարին.

Դառնանք զօղորմի՜ն տանք, զօղորմին,

Դեղձուն Ճուղ-Ծամին.

Դառնանք զօղորմին տանք, զօղորմի՜ն,

Քեռի Թորոսին.

Խաղա՛նք, ճուղե ճուղ գանք

Վեր Աանասար, Բաղղասարի ճյուղի:

ՄԱՍՆ ԱՌԱՋԻՆ

ԿՌԻՎ ԲԱՂԴԱԴԻ ԽԱԼԻՖԱՅԻ ԴԵՄ

2

Վաղ ժամանակին մեջ երկիր Հայոց,

Կաղզվանից դեն, մեջ քերդ Կապուտին

Գադիկ թագավոր կընստեր թախտ:

Գագիկ թագավոր ծեր, իմաստուն էր,

Զարմ ու զավակներ չուներ,

Մեկ ւսղջիկ ուներ շատ ւոեսակով,

Անուն Ծովինար խաթուն:

Հայաստան աշխարքեն Հեռու,

Հեռու մեջ Բաղդադ քաղքին,

Կռապաշա խալիֆ կընստեր թաիւտւ

Էն շատ լար ու խարդախ Էր,

Շատ զոր ու զորընդեզ.

Էնոր ահու աշխարք կըդողար,

Պռունկ կըպատռեր՝ ով անուն տար:

Կեղնի օր մի էդ խալիֆան

Զորք կըկապի, կըգա մեր երկիր,

Մեր ազգ կըջարդի, կընվազցու,

Գագիկ թագավոր խսւրզադար կւււնի,

Շատ առ ու ավար կրտանի,

Շատ գերի կըբռնի, կերթա:

Գագիկ թագավոր տարեկան

Քառսուն կոտ ոսկի կրտար էնոր,

Քառսուն կնիկ, ւսխվիկ կըտար,

Քառսուն խորոտ տղա կըտար,

Քառսուն ըղտաբեռ ցորեն կըտար,

Քառսուն ըղտաբեռ գարի կըտար,

Նախիրներով եզ ու գոմեշ...

էդ վախտ ուրիշ թագավորներ,

Ջորք֊-զորսւպետ առած,

Կռիվ կըգան վեր խալիֆին:

Կուզեն Բաղդադ քաղաք քանդեն,

Ինչ կւս֊-չկա լոպկեն տանեն:

Բաղդադու խալիֆ յոթ տարի

Գիշեր֊-ցերեկ կըռիվ կըտա,

Թշնամու զորք֊-զորապետ կըջարդի,

Կէլնի նորեն կընստի թախտ:

Որ կընստի թախտ, կրկանչի վեզիր, կասի,

— Ցոթ տարի կւս, աշխարքից Հայոց,

Խարջ ու խարաջ չենք հավաքե,

ճամփի քո մարդեր, թող էրթան,

Մեր խարջ առնեն, դառնանք:

Վեզիր կըկանչի իր մարդեր, կասի,

— Ելեք, գացեք երկիր Հայոց,

Յոթ տարվան հարկ աոեք, դարձեք:

Էդ մարդեր էկան, Հասան Հայաստան,

Էկան Գագիկ թագավորի քաղաք,

Նրա քոշկ ու սարի առջև նստան,

Խաբար տվին թագաւվորին,

Թե «մենք խալիֆի մարգերն ենք,

էկեր ենք յոթ տաարվա հարկ առնենք, դառնանք»:

Հանկարծ լուս մի երևաց նրանց,

Ւրիշկեցին վեր, ինչ տեսնեն՝

Մի խորոտ աղջիկ բերդի գլուխ,

Արևուն կասեր. «Դու դուրս մի գա, ես դուրս գիկամ»:

Աղջիկ էնպես խորոտ, էնպես խորոտ,

Որ յոթ սարի ետևեն էլած

Յոթ ավուր լուսնի կընմանվեր:

Գիշեր ու ցերեկ չուտեր, չխմեր

Մենակ իր տեսքին թամաշա աներ:

Հարկ առնողներ ինչ տեսան աղջիկ,

Խելք գլխներուց գնաց,

Անհուշ, անակահ ընկան գետին:

Մեկ սհաթեն թագավոր մարդ ղրկեց,

էկան, էնոնք տարան պալատ:

Պալատի մարդեր թոփ էլան,

էդոնց ջուր տվին, ուշքի բերին.

—Ի՞նչ էլավ,— ասին,— Ի՞նչի ընգաք:

էդհարկ առնողներ բան չասին,

էլան, սուս ու փուս դարձան Բաղղադ:

Գնացին, խալիֆին գլուխ տվին,

Չոքեչոք մոտեցան թախտին, կայնան: Խալիֆան Հարցուց.

— Իմ խարչ բերի՞ք, չբեր ի՞ք:

— Ի՞նչ խարջ, ի՞նչ բան,— ասին,—

Էնպես մի բան ենք տեսեր,

Աղեկ Էր՝ մենք չմեռանք,

Դու տեսներ, ավատաս տարով

Ուշաթափ կընկներ գետին:

Խալիֆան հարցուց.

— Ի՞նչ Էր ձեր տեսած:

Հարկ առնողներ ասին.

Քո տուն աստված շինի,

Դու ի՞նչ կանես ապրանք ու գանձ,

Դու ի՞նչ կանես հարստություն,

Քեզ ունես հող—երկիր,

Քեզ ունես գանձ, հարստություն,

Դու շատ ունես արծաթ, ոսկի,

Դու շատ ունես անգին քարեր:

Բայց էդ բոլոր, ինչ դու ունես

Չեն արժենա էն աղջկան,

Որ մենք տեսանք երկրում Հայոց:

Գագիկ թագավոր իրեն

Մի էն տեսակ աղջիկ ունի,

Որ ամեն մի բան կարժի:

էդ աղջիկ հուր հրեղեն եր,

Արևուն կասեր. «Դու դուրս մի գսւ,

Ես եմ, որ կամ էսւոեղ»:

Գիշեր ցերեկ չուտեր, չխմեր,

Հա նրա շենք ու շնորհքին աչքեր:

Բերդի գլուխ որ կըքելեր,

Արևու նման փել կիդեր,

Մարդու վրա որ Կիրիշկեր,

Խելք կըմաղեր, սիրտ կըդաղեր:

էն աղջիկ մենակ քեզ է արժան,

Դու էլ ինչ խալիֆ Բաղդաղու,

Որ էնոր քեզ կնիկ չառնես:

Խալիֆի աչքեր փել տվին, վառվան,

Սիրտ կրակ ու բոց ընկան,

Կանչեց ուզընկաններ, ասաց.

— Գացեք, Ծովինար ուզեք ինձ համար:

Ուզընկաններ էկան, ասին.

— Թագավոր, քո աղջիկ ւոաս խալիֆին:

Գագիկ թագավոր ասաց.

— Ես հայ եմ, էն՝ արաբ,

Ես խաչապաշտ եմ, էն կռապաշտ,

Ինչպես իմ աղջիկ տամ էնոր.

Չէ, էդ էլնելու բան չէ,

Ես իմ աղջիկ չեմ տա էնոր:

Ուզրնկաններ ասին.— Թագավոր,

Խաթրով էղնի տի տաս,

Կովով էղնի ւոի տաս:

Թե քո աղջիկ չտաս,

Քո թախտ ու թագ կավիրենք,

Քո ազգ ու տակ սրի կըտանք,

Քո երկիր քար ու քանդ կանենք:

Գագիկ ասաց.— Կռիվ կանեմ, չեմ տա:

3

Ուզընկաններ դարձան, գացին Բաղդադ:

Խալիֆ զորք, զորապետ կանչեց, ասաց.

— Գագիկ թագավոր Ծովինար չի տա.

Ես էլ իմ ցեղից աղջիկ չեմ առնի:

Ելեք, էրթանք Հայաստան

Աղջիկ կըտա, կըտա, չի տար,

Քար քաղենք, ավազ մաղենք,

Ինչ կա, չկա առնենք, դառնանք՛

էլան, ընկան ճամփա,

էկան հայոց թագավորի վրա,

Ինչպես մորեխ՝ քաղաք բռնին, նստան:

Խաբար տվին, ասին.— Գագիկ թագավոր,

Քո աղջիկ տուր տանենք,

Թե չէ, քար քաղեն՛ք, ավազ մաղենք,

Ինչ կա, չկա, կառնենք, կերթանք:

Թագավոր էլավ դուրս, ինչ տեսավ.

Քանց աստղ երկինք՝ զորք է թափվե:

Կռիվ արին, շատ զորք սպանին,

Շատ կոտորեցին, ջարդին իրար:

Շատ կնանիք անմարդ մնացին,

Շատ հարսներ՝ անփեսա.

Շատ մերեր անորդի մնացին,

Շատ որդիներ անհեր, անմեր,

Գեղեր ավերվան, բերդեր կորան,

Արուն էլավ հեղեղ՝ գնաց,

Ծուխ ու մուխ աշխարք բռնեց:

Ծովինար էլավ վեր բերդին,

Կոտորած տեսավ, միտք էրեց,

«Որ իմ հեր իմանար էս բան,

էսքան մեղք արունք չէր գցի իմ վիզ,

Իմ պատճառով էս ամեն տի սպանեն,

Քար տի քաղեն, ավազ մաղեն,

Վերջ տի գան, ինձ զոռով տանեն:

Աղեկ է՝ ես էրթամ, կորչեմ,

Քանց իմ հոր երկիր ավերվի»:

Լալով գնաց հոր դիվան, ասաց.

— Հայրիկ թագավոր, ին չ կըմտածես:

Հեր պատասխան Էտու, ասաց.

— էն կըմտածեմ, որ էս կո֊իվ, կոտորած

Խալիֆ կուզի մեր երկիր քանդի,

Քեզի համար է կանեն.

Խալիֆ կուզի մեր երկիր քանդի,

Զամեն սպանի, քեզի առնի տանի:

Թե իմ աղջիկ տամ, լի էղնի,

Չէ, էն արաբ է, ես հայ:

Ծովինար խաթուն ասաց.

— Հայրիկ, որ ես խալիֆին չառնեմ,

Իմ պատճաոով զըմեն տսպանի,

Աղեկ է՝ ես էրթամ, վերջանամ,

Քանց ուրիշ մարդու բան էղնի,

Քանց մեր ազգ վերջանա,

Քւսնց Հայասւոան աշխարք ավերվի:

Հայրիկ, ինձ տուր խալիֆին,

Խալիֆ թող գա, ինձ տանի:

Գագիկ թագավոր չէր ուզի էդ բան.

Տեսավ ճար, հնար չկա,

Արուն դաշտ բռնե, կերթա.

Կանչեց իր մարգեր,

Կանչեց Թորոս իշխան,

Կանչեց ժողովուրդ,

Սինոդ արեց, ասաց.

— Ւ՞նչ կասեք, մեր աղջիկ տանք,

Թե կռիվ անենք:

Ս եկ թև ասաց.— Չենք կարա –կռիվ անենք,

Խալիֆ զորընդեղ թագավոր է.

Մեր ազդ սրի է քաշե,

Մեր երկիր քար ու քանդ կանե:

Աղջիկ է՝ տանք, առնի, էրթա:

Մեկել թև ասաց,— էն կռապաշտ է,

Մեր աղջիկ չենք տա, կռիվ կանենք:

էդտեղ Թորոս իշխան ասաց.

— Գագիկ թագավոր, ժողովուրդ կուզե:

Կռիվ անե, աղջիկ չտա,

էն քեզ պատիվ կանե:

Համա լավ է՝ աղջիկ մի վերջանա,

Քանց թե ազգ մի կորչի:

Արի աղջիկ տանք տանի,

Մենք չենք կարա կռիվ անենք:

Գագիկ թագավոր ասաց.

— Ծովինար կոտորած չի ուզե,

էն էլ կասի, «էավ է՝ ես կորչեմ,

Քանց ազգ մի, ժողովուրդ մի վերջանա»:

էդտեղ խորհուրդ արին նորեն, ասին,

— Շատ խելոք կասե Ծովինար,

Խաբար արեք խալիֆային,

Թե կտանք, արի տար.

Էդ ժամանակ Ծովինար Էկավ,

Կայնավ դիվան, ասաց.

— Ես չեմ ուզի մեր ազգ վերջանա,

Ինձ տվեք խալիֆին, էրթամ,

Ւ մ բախտն էլ թող էսպես էղնի:

Գագիկ թագավոր իջավ թախտեն,

Ծովինար գրկեց, ճակատ պագեց,

Մեկելներ է լ ձեն բռնին, ասին.

— Ապրես, զորանաս Ծովինար,

Դու ազատ արիր մեր երկիր, մեր ազգ:

Ծովինար նորեն ասաց,

— Ես պայման ունեմ, Հայրիկ,

Իմ պայման խալիֆին ասա,

Թե կըկատարի, կերթամ հարս,

Թե չի կատարի, չեմ էրթա:

— Ի՞նչ պայման,— հարցուց թագավոր:

— Հայրիկ թագավոր,— ասաց Ծովինար,

— Խալիֆի առաջ պայման դիր,

Որ ինձ հետ քահանա մի տիգա,

Առավոտ, իրիկուն ժամ ասի:

Ես աղոթք անեմ, մնամ մեր հավատին,

էն կռքեր պաշտի, մնա իր հավատին:

Ինձ հետ մեկ խդամ էլ տի գա,

Որ ինձ շահի, իմ առաջ բանի:

Մեկ էլ՝ ինձ համար ջոկ պալատ շինի,

Ւնձի պալատի մեջ դնի,

Յոթ տարի մոտ ինձ չգա,

Իմ կողվենք չմտնի:

Գագիկ թագավոր կանչեց խալիֆին, ասաց.

— Ես հետ քեզ կռիվ չեմ անի,

Իմ աղջիկ Ծովինար կըտամ քեզ,

Համա, թագավոր, պայման կըդնեմ՝

Հետ իմ աղջկա քահանա մի տի գա,

Առավոտ, իրիկուն ժամ ասի,

Էն աղոթք անի, մնա իր հավատին,

Դու կուռք պաշտես, մնաս քո հավատին:

Էնոր հետ մեկ խդամ Էլ տի գա,

Որ շահի, պահի, Էնոր առաջ բանի:

Էնոր համար ջոկ պալատ տի շինես,

Ինք դնես մեջ պալատին,

Յոթ տարի Էնոր մոտ չերթաս,

Էնոր կողվենք չմտնես:

Կռապաշտ թագավոր ասաց.

— Ես քենե հարկ չեմ սւռնի,

Քեզ հետ էլ կռիվ չեմ անի,

Քո աղջիկ Ծովինար տուր ինձ,

Ւմ անուն թող Էնոր վրա էղնի,

Թող ինձ ասեն Հ.այոց փեսա, բավ է,

էլ ուրիշ բան պետք չէ,

Ամեն պայման կըկատարեմ:

4

Գագիկ էլավ ձեռ, ոտ արեց,

Պատրաստութեն տեսավ,

Ծովինար տվեց խալիֆին:

Խալիֆ Ծովինար առավ, գացին,

Հասան Նորագեղա դաշտ,

Վրաններ զարկին, նստան:

Գագիկ էդտեղ ուներ ամառանոց,

էդ տեղաց անուն Չիլի էր,

Հոտավետ, անուշ արոտներ կար,

Ծաղիկներով, մարզերով զարդարված:

Ծովինար խաթուն շատ էր տխուր,

Արուն արցունք կը թափեր,

Համա ինչ աներ, ձեռին ճար չկար,

Անճարն էր կերե բանջար:

Ուզեց սիրտ բացվի, թեթևնա,

Խնդիրք արավ խալիֆին, ասաց.

— Թող տուր, էրթամ, թագավոր,

Մեր դաշտեր ման գամ,

Մեր սարեր տեսնեմ, մեր ջրեր խմեմ,

Նոր դառնամ, էրթամ օտարութեն:

Թագավոր ասաց.— Քեզ հրաման է,

Գնա, ման արի, դարձի:

Ծովինար խանում էլավ,

Առավ քեռմեր, աղջիկներ, գացին,

Ման էկան մինչև իրիկուն:

Աղջիկ տեսավ աշխարք լուս արեգակ կա,

Ծառ ու ծաղիկ, թոչունք կան,

Ամեն մարդ հետ իր գործին,

Ոմանք հետ իրենց ջրին, ոչխարին,

Ոմանք էլ հետ իրենց ռանչպարութենին:

Աղջիկ միտք արեց, ասաց.— Հե՜յ-վա՜խ,

Էսքան լուս աստևոր կար աշխարք,

Էսքան մարդ, անասուն, ես չէր իմացե:

Գնացին Հիլի վանք ուիտ:

Աղոթք արին, էլան,

Տեսան՝ ներքև կապուտ ծով,

Իջան ծովի պռունկ՝ ման գան:

Ծովինար ասաց.— Աղջիկներ, դուք գացեք,

Ձեզ համար քեֆ արեք, դարձեք:

Զինք խդամի հետ ծովն ի վեր գնաց.

Մի քարափ տեղ կայնավ, տեսավ՝

Ծովին տուտ ու տակ չկա:

Ուզեց իրեն գցի ծով,

Համա վախեցավ, հետ կայնեց:

Շատ նեղեցավ աղջիկ՝ ման գալով.

Էնոր խդամ շատ ծարվեցավ,

Ւնքն Էլ ծարվեցավ, ասաց,

«Իջնամ պուտ մի ջուր խմեմ»:

Ւջավ բուռ մի ջուր աոավ բերան.

Ծովի ջուր աղի էր, թափեց:

— Էս ծովի ջուր շատ է աղի,— աւււսը,—

Երանի աղբուր էղներ,

Խմեր, իմ սիրտ հովաներ: Ւնք, քեռմեր շատ ման էկան,

Քարերի մեջ ջուր չգտան:

Ծովինար խաթուն ասաց.

— Աստված, դու մեկ աղբուր բուսցես,

Ես խմեմ, իմ սրտի պապակ անցնի:

Մեկ Էլ իրիշկեց ծովի մեջ,

Տեսավ՝ մի կապուտ քար Էլավ դուրս,

Սիպտակ աղբուր էդ քարից կըբխեր,

Ջուրն Էլ էդ քարի բոլոր բոներ էր:

Մարդ առանց հալավ հանելու,

Չէր կարա էրթա էդ աղբուր:

Էլավ շորեր եհան, գնաց էդ աղբուր,

Մեկ բուռ լիք ջուր խմեց,

Մեկել բուռ լավ չլցվավ,

Մի քիչ կիսատ էր, մի քիչ պղտոր,

Էտ Էլ խմեց, աղբուր կտրավ:

Լալով մեջ իր գլխուն էտու.

«Հեյ վա խ,— ասաց,— ինչ մեղավոր էր,

Որ աղբուր իմ առջև կտրա:

Էն չէր դիտեր, որ ինք

Էդ երկու բուռ ջրից Հղացավ:

Քեռմեր, աղջիկներ առավ,

Ետ դ արձավ, էկավ վրան:

Մնացին, առավոտ բացվավ,

Խալիֆ առավ Ծովինար, իր զորք,

Բռնեց Բաղդադ քաղքի ճամփան:

Գնաց, հասավ իր քաղաք,

Սազեր տվեց ածել, թմբուկ տվեց զարկել,

Յոթ օր, յոթ գիշեր հարսնիք արավ:

Հեւոո մեկ ջոկ պալատ շինեց,

Ծովինար խաթուն ղրեց մեջ,

Քեռմեր, քահանան դրեց կողքին,

Հաց, ջուր ճամփեց, ասաց.

— Պալատից դուրս չելնեք:

Ծովինար էլավ, յոթ դուռ փակեց,

Սև կապեց գլխին, սուգ արավ:

5

Մեկ-երկու օր անցավ,

Կռապաշտ թագավոր գիշեր էլավ,

Գնաց մոտ Ծովինար, ասաց.

— Էսօր ես քե մեհվան եմ:

Ծովինար խաթուն ասաց.

— Չէ՞, մենք պայման ենք կապե,

Յոթ տարի պետք է առանձին մնամ:

Կռապաշտ թագավոր ասաց.

— Ես յոթ տարի չեմ դիմանա:

Ծովինար խաթուն ասաց.

— Խալիֆ, մենք հայ ենք, դու արաբ,

Մեր օրենքով էնպես է,

Որ մինչև տարին չբոլորի,

Հրամանք չկա իմ քով գաս:

Կռապաշտ թագավոր ասաց.

— Ես չեմ կարա տարի մի դիմանա:

— Ծովինար ասաց.— Ի՞նչ կա, քո տուն չավրի

Հարուր, պակաս մեկ, կնիկ ունես,

Օրական մեկի մոտ էրթաս,

Տարին կանցնի, կըգաս մոտ ինձ:

Կռապաշտ թագավոր ասաց. —

Հա, լավ կասես, ներող էղնիս:

Պալատից դուրս էկավ, գնաց,

Չէր ուզի Ծովինար նեղենար,

Դե, թագավորի աղջիկ էր, չէ՞:

Ծովինար պալատի մեջ կապրեր,

Համա սիրտ կըմղկտեր, կըկարոտեր երկիր:

Էդպես ժամանակ մի անցավ,

Իմացավ, որ ինք էրեխով է,

Իմացավ՝ էն ծովի ջրից է,

Խալիֆին բան չասաց:

Խալիֆ իրեն դես ու դեն տվեց,

Շատ կուչ ու ձիգ արավ,

Չդիմացավ, որ տարին անցներ,

Էկավ Ծովինարի սենեկ,

Կուղեր մտներ կողվենք,

Ծովինար ասաց,— Թագավոր,

Ես մեր ղրքեր կարդացեր եմ,

Մհր գրքեր կասեն,

Մինչև թամամ տարի չանցնի,

Ւրավունք չկա՝ մարդ կնկա մոտ էրթա:

Ասաց.— Որ էդպես է, դու կայնի հերդիկ,

Հետ ինձ խոսա, իմ սիրտ բացվի:

6

Քանի մի ժամանակ անցավ,

Ծովինարի ոտ ծանրացավ,

Էլ չկարաց թաքուն պահեր:

Մի օր էլ սենեկապետ

Որ հաց, ջուր կըտաներ էնոր,

Ջուղաբ տարավ թագավորին,

Թե, բա էսպես֊էսպես,

Էդ քո կին Ծովինար ծոցվոր է:

Դու կասեր՝ չուր տարի մի

Չէմ էրթա մոտ էնոր,

Էս ի՞նչ բան է, ի՞նչ կասես:

Խալիֆ էդ լսավ, ոտ էզար գետին,

Փրփրավ, կատղավ ասաց,

— Ես քո քով չեմ էկեր,

Քո կողվենք չեմ մտեր,

Համա քո ոտ ծանրացեր է,

Էս ի՞նչ բան է:

Ծովինար ասաց.— Տո, քո տուն չավրի,

Դու զոռբաղաստ մարդ ես,

Էնօր, որ ինձ հետ զրուց արիր,

Քո բերնի զոլ դիպավ ինձ, էն օրվանե ծոցվոր էղա:

Խալիֆ գնաց դիվան նստեց,

Կանչեց վեզիր, մեծամեծներ,

Մեջիլս արեց ասաց.

— Բա չեք ասի, էսպես -էսպես բան:

— Խալիֆան ապրած կենա,— ասաց վեզիր,—

Հրաման տուր, գլուխ կըտրենք:

Խալիֆան կանչեց դահիճ, ասաց,

— Գնա, Ծովինարի գլուխ կըտրե:

Դահիճ գնաց պալատ, ասաց.

— Խալիֆան հրաման արե,

Ես քո վիզ տի կըտրեմ:

Ծովինար խաթուն ասաց,

— Ձեր թագավորին դատաստան չկա՞,

Դէ՞ էրեխով կնկա վիզ կտրել,

Երկու հոգու վիզ կըտրել է:

Անասուն, ինչ անասուն է,

Որ ոտ ծանրանա, իրավունք չկա վիզ կըտրեն:

Չէ՞, վերն աստված կա,

Խելքն էլ լավ բան է:

Ձեր թագավոր թող դադրի,

Ինձ ժամանակ տա,

Ես իմ էրեխեն բերեմ,

Նոր իմ գլուխ կըտրեք:

Թե որ հարցուցեք,— ասաց,—

Իմ հոր տնեն ինչ էկեր եմ,

Անարաւո եմ էկե, անմեղ եմ էկե,

Մինչև էսօր էլ անարատ եմ:

Ինչ էղեր է, աստծու է,

Իմ էրեխեն չրից է բհամ էկե:

Դահիճ գնաց դիվան, ասաց.

— Թագավոր ապրած կենա,

Ծովինար խաթուն ինձ

Էսպես-էսպես ասաց:

Թագավոր հարցուց— Ի՛նչ կասեք:

Վեզիր ասաց,— Աղեկ է ասեր Ծովինար:

Մենք տի մեղավոր գլուխ կտրենք.

Մինչև էրեխեն չծնվի.

Իրավունք չկա էնոր սպանել;

Թագավոր ասաց,— Լա՛վ, հրամանք է, թող ապրի՛

Մենակ վարավուրդ արեք

Պալատից չելնի փախչի:

7

Մնաց, ինն ամիս, ինն օր, ինը ժամ,

Ինն րոպեն թամամեց,

Ծովինար չոքեր էտու գետին,

Բերեց էրկու տղա, էրկու ճրագ,

Մեկը ջոչ, մեկը՝ պստիկ:

Էնոնց ճկույթ ու մազեր ոսկի էր:

Իմացավ՝ ջոջ տղեն լիք բուռ ջրից էր,

Պստիկ տղեն՝ կիսատ բուռ, պղտոր ջրից:

Մելիքսեթ քահանեն կանչին, էկավ,

Տղեկներ թոնդրան վրա կնքեց.

Ջոչ տղի անուն դրեց Սանասար,

Պստիկ տղի անուն Բաղղասար:

Խաբար տարան խալիֆային,

Թե՝ քե ջուխտ մի լաճ էղավ:

Խալիֆ ասաց.— Իմ արնից չեն.

Կանչեց դահիճ, հրաման էտու.

— Էրթաս, Ծովինարի վիզ կտրես՝ գաս:

Դահիճ գնաց մոտ Ծովինար, ասաց.

— Խալիֆի հրաման է, քո վիզ կտրեմ:

Ծովինար խաթուն ասաց.

— Ձեր թագավոր դատաստան, օրենք չունի՞,

Ձեր թագավորին խելքի կտոր չկա՞,

Ծծկեր տղեք ի՞նչպես կապրեն,

Թե որ իմ գլուխ կտրեք:

Թողեք երեխեք մեծացնեմ,

Ւրենց ձեռ իրենց բերան հասուցեմ,

Նոր թագավոր գա իմ վիզ կտրի,

Ես հո էստեղից չեմ կարա փախնիմ:

Դահիճ դարձավ պալատ, ասաց,

— Թագավոր ապրած կենա, Ծովինար կասի.

«Ձեր թագավոր դատաստան, օրենք չունի՞,

Ձեր թագավորին խելքի կտոր չկա՞,

Ծծկեր տղեք ինչպես կապրեն,

Թե որ իմ գլուխ կտրեք:

Թողեք, երեխեք մեծացնեմ,

Իրենց ձեռ իրենց բերան հասուցեմ,

Նոր թագավոր գա իմ վիզ կտրի,

Ես հո էստեղից չեմ կարա փախնիմ»:

Խալիֆան կանչեց վեզիր, ասաց.

— Ծովինար էսպես-էսպես ասեր է.

Դու ի՞նչ կասես, ի՞նչ անենք:

Վեզիր ասաց,— Խալիֆան ապրած կենսյ,

Ծովինար աղեկ ասեր է,

Արի, տաս տարի ժամանակ տուր,

Տղեք պստիկ են, մեծանան,

Իրենց ձեռ իրենց բերան հասնի,

Նոր էնոր վիզ կտրենք.

Էն էս տեղից ուր տի փախնի:

Խալիֆ ասաց.— Լա՛վ, թող մեծանան:

Քանի մի ժամանակ անցավ:

Հողածին թե տարով կըմեծանա,

Էդ ճժեր օրով կըմեծանան.

Ինչ էղան յոթ տարեկան՝

Ինչպես տասնչորս տարեկան:

Չէ՞ էդոնք ազնավուր ազգ են,

Ջրից են բհամ էկե:

Մեկ օր իրենց մոր ասին.

— Մարե, մեզ դուրս տար,

Մենք էստեղ չենք կարա մնա:

Ծովինար խաբար ղրկեց խալիֆին, թե

«Մենք հա՞վք ենք՝ դրեր ես վանդակ,

Մենք բռնավո՞ր ենք՝ դրեր ես բանտ,

Չէս թողնի տանից դուրս էլնենք,

Արև էրես տեսնենք»:

Խալիֆ ասաց.— Թողեք էլնեն, ման գան:

Լուսուն Ծովինար կանչեց տղեկներ, ասաց.

— Թագավոր հրաման տվե, գացեք:

Տղեկներ էլան, գացին քաղքի մեջ,

Տեսան ճժեր կըխաղան,

Ասին,— Տղեկներ, մենք լե խաղանք:

Ասին.— Էկեք, խաղցեք:

Մեկ իրեն ընկեր բռնեց, մեկ լէ իրեն,

Ընկան մեջտեղ խաղցան:

Ում դիպան՝ ձեռ, ոտ ջարդին,

Գլուխ օլրտին, մեջք կոտրին,

Սանասար սիլլա մի եզար վազրի լաճուն,

Գլուխ թռավ, ջլեր մացին կախ:

Լաց-կոծ ընկավ քաղքի մեջ,

Էնոնց հեր, մեր հերսոտան,

Գացին գանգատ, ասին.

— Էս ինչ պատիժ է, խալիֆ,

Քո տղեկներ, մեր էրեխեք ջարդին,

Էդոնք հանե քաղքից, խրկե,

Թե չէ մենք կրթորկենք, կերթանք:

Խալիֆ դարձավ էնոնց ասաց. -

Գացեք, էլ չեմ թորկի.–

Խալիֆ տղեկներ կանչեց դիվան,

Էրիշկեց, Էնոնց պետութեն որ տեսավ,

Էնոնց խոսք ու զրուց որ լսեց,

Վախեցավ, էնոնց մոտեն

Ճամփեց, գնացին տուն:

Հետո միտք արավ իր մեջ.

«Ես էդ տղեկներ տի սպանեմ,

Թե չէ էսոնք ջոջանան,

Իմ մորուսից տի կախվեն»:

8

Անցան օրեր, տարիներ,

Տղեկներ նորեն Էլան փողոց,

Հետ ուրիշ ճժերու ճան խաղցան:

Էնոնց ճաներ տարան, կռիվ ընկավ,

Ճժեր ասին.— Դուք բիճ եք, դուք բիճ Էք,

Ինչի Էք էկե մեր մեջ,

Դարձեք, գացեք ձեր տուն:

Երբ Էնոնց խոսք լսին,

Լալով դարձան տուն,

Իրենց թալին իրենց մոր գոգ, ասին.

— Մարե, մեզ ասա՝ ո՞վ Է մեր հեր,

Ճժեր մեՁ բիճ կրկանչեն:

Մեր ասաց.— Որդի, ձեր հեր խալիֆն Է:

- ՉԷ,֊ ասին,֊– Էն թե մեր հեր եղներ,

Ճժեր մեզ բիճ չեն կանչեր:

Շատ որ խնդիրք արին, լացին,

Մեր մեղքացավ, ասաց.

— Որդիք, ղադրեք չուրի առավոտ,

Ձեզ կըւտանեմ, ձեր հոր տեղ շանց կըտամ,

Ձեր հոր զրուց կանեմ:

Առավոտուն Ծովինար խդամին ասաց.

— Առ տղեկներ, Էրթանք ծով,

Քիչ մի սեյր անենք, դառնանք:

Էլան, առան տղեկներ, գացին,

Հասան ծովի պռունկ, Սանասար ասաց.

— Մարե, դե իմ հոր տեղ շանց տուր,

Իմ հոր զրուց արա,

Թե չէ, քե ծով կըթալեմ:

Մեր ասաց.— Ռրդիք, դուք հեր չունեք:

Սանասար ասաց.— Մարե, ի՞նչ կասես,

Մենք հո քարի, քոլի տակեն չենք էլե:

Սեր ասաց.— Մի ժամանակ մեր երկիր

Քեռմեր, աղջիկներ առա,

Գացի Հիլի վանք ուխտ:

Աղոթք արինք, պրծանք,

Էլանք դուրս, տեսանք,

Ներքև կապուտ ծով:

Իջանք ծովի պռունկ, նստանք:

Իրիկուն տուն դարձին, ասի.

— Աղջիկներ, դուք քելեք էնտեղ,

Ձեզ համար քեֆ արեք:

Աղջիկներ անցան սարի թիկունք,

Ես, քեռմեր ծովու բերան վեր գացինք:

Գացինք, քարոտ տեղ մի կայնանք,

Տեսա՝ ծովին տուտ ու տակ չկար,

Հա լափին կըտար, կրծիծղար:

Շատ ման գալեն նեղացեր էր,

Ծարվեցա, ուզի ջուր խմեմ:

Ծովի ջրից խմա, շոռ էր, թափի,

Ասի, ով տեր, աղբուր մի սարեր,

Խմենք, մեր սիրտ հովաներ:

Ասելուն պես ծով բացվավ,

Իրիշկի մեջ ծով կապուտ քար մի.

Մի սիպւոակ աղբուր էդ քարից կըթալի:

Ծովի ջուր քարի բոլոր բռներ էր.

Մարդ առանց հալավ հանելու,

Չէր կարա էրթա էդ ջուր խմի:

Ես շորեր հանի, գացի էդ աղբուր,

Բուռս տարա, մի բուռ լիք ջուր խմա,

Մեկ էլ տարա, լավ չլցվավ,

Բուռս մնաց կիսատ,

Ջուրն էլ քիչ պղտոր էր,

Էդ կիսատ բուռն էլ խմեցի, աղբուր կտրավ:

Աստված ձեզ էն ջրից է տվե ինձ.

Դու էն լիք բուռ ջրից ես,

Բաղդասար՝ կիսատ բուռ պղտոր ջրից:

Սանասար ասաց,— Մենք մեր ծնունդ իմացանք.

Դե, արի, դու էլ քո էութեն ասա,

Կերևա դու հեր, մեր ունիս:

Ծովինար ասաց,— Որդիք,

Ես Հայոց Գագիկ թագավորի աղջիկն եմ:

Շատ ժամանակ անցավ:

Տղեկներ վարավուրդ արին, տեսան

Իրենց մեր օր ավուր կըկոտրվի:

— Մարե,— ասին,— քե ի՞նչ է էղեր,

Որ դու օր ավուր կըկոտրվիս:

Քո աչից արտասունք չի ցամաքի:

Մենք կը տեսնենք՝ ծովի աղբուր

Քեզ տվեր է ջուխտակ տղա,

Դու էլ թագավորական կին,

Ոչ մի բան պակաս չունես,

Էկո նայենք՝ քո դարդ ի՞նչ է,

Որ օր ավուր կըկոտրվիս:

Մեր դարձավ, ասաց լաճերուն,

— Ա՜յ որդիք, ես չկոտրվիմ, ո՞ր կոտրվի,

Էսօր, էգուց է մնացեր,

Որ խալիֆ գա, մեր վիզ կտրի:

Սանասար դարձավ մեր, ասաց,

— Մարե, էդպես բա՞ն էլ կա:

Էրկու օր անցավ,

Տաս տարին էկավ լրացավ.

Խալիֆ կանչեց դահիճներ, ասաց,,

— Գնացեք, էնոնց վիզ կտրեք:

Սանասար, Բաղդասար քուրսու տակ նստուկ,

Կասեն կըծիծղան, կըխնդանան,

Մեր մեկել սենեկ կըծկվուկ,

Այլուխ աչքերուն Կիլա:

Ներս գիկան դահիճներ, կասեն,

— Հիմակ ձեր վիզ տի կըտրենք:

Ծովինար կասի.— Իմ վիզ կտրեք,

Համա տղեկների վիզ մեք կտրի,

Բա ձեր ձեռ կերթա՞ վեր իմ տղեկներ:

Դահիճներ ասին,— Մեր ձեռ չերթա,

Համա մենք ի՞նչ անենք,

Խալիֆան է հրաման տվե:

Ծովինար լալով ասաց,

— Մի քիչ ցած խոսեք,

Տղեկներ չլսեն, վախենան.

Թող ծիծղան, խնդանան,

Դուք էլ նստեք, դինջացեք:

— Չէ, ասին, մեզ իրավունք չկա նստել.

Շուտ արեք, էրթանք դուրս,

Թե չէ էստեղ ձեր վիզ կտրենք,

Արուն սենեկի մեջ կըթափի:

Ծովինար տեղից ժաժ չեկավ:

Դահիճ բոռաց, ասաց.— Շուտ արեք:

Ջենն ընկավ Սանասարի ականջ,

Դուռ էբաց, տեսավ քանի մի մարդ,

Թրեր հանած, կայներ են ււենեկի մեջ.

Ասաց.— Ւ՞նչ մարդ եք, ի՞նչ կուզեք:

Ծովինար թաքուն աղաչեց, ասաց.

— Իմ տղեկներ չասեք,

Թե էկեր եք մեր վիզ կտրեք:

Էնոնց տնից դուրս հանեք,

Մեկ կայնի էն կող, մեկ էն կող.

Ջարկեք, էնոնց վիզ թռուցեք,

Որ էնոնք չտեսնին, վախենան:

Ապա, դահիճներ, կաղաչեմ,

Առաջ ինձ սպանեք, նոր խմ տղեկներ:

Դահիճներ ասին,– Դե, էլ էրթանք:

Ծովինար էլավ, տերթեր,

Սանասար ասաց.— Մարե, ուր տերթաք:

— Մենք տերթանք դուրս, դառնանք:

— Մարե, ինձ ասա,

Մինչև էսօր դու բռնավոր էր, էսօր մի բան կա, որ քե կըտանեն:

Սանաււար չեթող էրթա, ասաց.

— Էդ ինչ է, մարե, որ ինձ չես ասի:

Մոր սրտին դիպավ, ասաց,

— Որդի թե կուզես իմանաս,

Խալիֆան ղրկե, որ մեր վիզ կտրեն:

Ասաց. — Կտրող ո՞վ Է:

Ասաց.— Էս դահիճներ:

Մոտեցավ դահճին, բոռալով ասաց,

— Դու ես մեր վիզ կտրող:

Դահիճ ասաց..— Խալիֆի հրաման Է,

Ձեր վիզ տի կտրեմ:

Սանասար սիլլա մի Էզար դահճին,

Գլուխ թռավ, ջանդակ մնաց կայնուկ,

Էն մեկել էդ որ տեսավ, փախավ,

Գնաց, խալիֆային ասաց.

— Քո լաճ սիլլա մի էդար դահճին,

Գլուխ թռավ, ջանդակ մնաց կայնուկ:

Խալիֆ զորք զորապետ կանչեց,

Ճամփեց էնոնց վրա կռիվ:

Սանասար, Բաղդասար տեսան զորք էկավ,

Ընկան զորքի մեջ.

Մի երկու դիր գացին, էկան,

Զորքի կես ջարդին:

Չուր իրիկուն զորքի քոք կտրին,

Գնացին տուն, պառկին, քնան:

Մեկել օր մարդ չեկավ կռիվ:

Թագավոր ասաց.— Զորապետ,

Նոր զորք առ, գնա կռիվ:

Զորապետ ասաց.— Խալիֆա,

Մենք չենք կարա վեր էնոնց,

Թե նորից կռիվ երթանք,

Քո թախտ ու թագ կավիրեն:

Աղեկն էն է, չերթանք կռիվ,

Եղած զորքն էլ չտանք ջարդել:

Թագավոր միտք արեց, միտք,

Տեսավ, որ ճար, հնար չկա,

Կռիվ իրեն վնաս է, ասաց.

— Էլ գործ չունեք էնոնց մոտեն,

Թող էրթան, իրենց համար ապրեն,

Դառնան մեր օրենքին՝ կուռք պաշտեն:

Էնոնք կտրիճ, անձնահուր մարդ են,

Որտեղ պատերազմ ճամփենք, կըհաղթեն,

Էնոնց դեմ ոչ մեկ չի կարա կայնի:

9

Խալիֆ նորից զորք-զորաժողով արավ,

Որ գա վեր մեր ազգին կռիվ:

Գիշեր Ծովինար երազ տեսավ,

Ելավ, պատմեց իր երազ, ասաց.

— Թագավոր, արի ինձ ականջ արա

Դու մի էրթա պատերազմ:

Թագավոր ասաց,— Ինչո՞ւ:

Ասաց.— էս գիշեր երազ եմ տեսե:

Ասաց.— Ի՞նչ երազ ես տեսե:

Ասաց.— Էս գիշեր տեսա մանր աստղեր,

Հանկարծ վրա տվին մեծին,

Էդ մեծ աստղ ցոլաց֊-ցոլաց,

Էկավ մեր դռան առեջ ընկավ:

— էհ,— ասաց,— Ծովինար, քեզ համար կըքնես,

Ուրիշի համար երազ կըտեսնես:

Քանի ջահել եմ, ժամանակն է՝

Էրթամ քո հոր երկիր քանդեմ,

Հայի քոք կտրեմ, տամ արևուն:

Էն էլ ասաց.— Քո կամքն է, խալիֆ,

Կերթաս դու գիտես, կըմնաս դու գիտես:

Էլավ, ընկավ զորքի առեջ,

Էկավ,Կապուտկող փաթթեց, նստավ:

Յոթ տարի կռիվ արեց.

Քաղքցիք մացին քաղքի մեջ,

Մացին առանց վար ու ցանք,

Սերմ էլ գետին չթալին:

Յոթ տարի որ քաղքից չելան,

Քաղքի մեջ ինչ կար-չկար, կերան,

Թանկություն ընկավ քաղաք,

Սովամահ կըմեռնին մարդեր:

Գագիկ թագավոր,իր մեծամեծներ,

Բերին նորից զորք կապին, ասին.

— Մեր ուժ չի պատի էնոր,

Համա ինչ էղնի,կռիվ տի անենք,

Թե չէ մեր երկիր քարուքանդ կանի,

Ինչ կա-չկա՝ կառնի կըտանի:

Գագիկ թագավոր ասաց.

— Գիշերվա մի վախտ ձեն-ձուն որ դադրի,

Ընկեք զորքի մեջ, ջարդեք:

Գիշերվա կեսին ձեն-ձուն որ կտրավ,

Գագիկ թագավոր հրաման էտուր:

Տղեկներ էլան, տեսան քաղքից դուրս

Լուսեղեն մարդ մի կէծակե թուր ձեռ

Ընկե զորքի մեջ, կըջարդե:

«Մեր սուրբ հրաշքն է, սուրբ Կարապետ»,—

Ասին, ու վրա տվին էնոնց.

Էն վերևից, էսոնք գետնից, ամեն ջարդին:

Կռապաշտի զորք շշկռավ

Առջևին դարձավ վեր ետինին,

Ետին դարձավ վեր առջեվին,

Էնպես ջարդին, սպանեցին, կոտորեցին,

Արուն Էլավ, բռնեց դաշտ,գնաց:

Խաբար տարան խալիֆային, թե՝

«Ի՛նչ կանես, զորք կոտորվեց, վերջացավ»:

Կռապաշտ թագավոր էդ լսավ, փախավ:

Բայց ուր տի փախներ:

Էս դին կըփախներ՝ Գագիկի զորքն Էր,

Էն դին կըփակներ՝ Թորոսի զորքն Էր,

Ճար-հնար չկար, ազատում չկար:

Զինք շատ նեղն ընկավ:

Վերջ նստեց Շամա ուղտ,կանչեց.

— Կռքեր,կռքեր ինձ ազատ արեք,

Քառսուն երինջ մատաղ կանեմ:

Է, կռքեր կըգա՞ն օգնության՝

Ոչ մեկ կուռք չեկավ օգնության:

Մեկ Էլ կանչեց, ասաց.— Ո՜վ կռքեր,

Ինձ Էս փորձանքից ազատ արեք,

Մի փութ արծաթ բաշխեշ կըտամ:

Մի փութ ոսկի բաշխեշ կըտամ:

Էլի կռքեր չեկան օգնության,

Ախր կուռք ինչ Է, որ գա օգնության,

Վերջ կանչեց իր ջոջ կուռք, ասաց.

— Քո բախտն եմ ընկե, ջոջ կուռք,

Դու ինձ ազատ անես Էս ազգից.

Թե ես անվնաս դաոնամ տուն,

Իմ երկու տղեն կանեմ քեզ մատաղ:

Հենց Էդ ասաց, դիվանք Էկան,

Մտան ուղտի փորու տակ,

Առան խալիֆ, տարան Բաղդադ:

10

Աղոթարան էր, լուս բացվեր էր.

Ծովինար էլավ պալատի տանիս, տեսավ՝

Խալիֆան հեծած Շամա ուղտ,

Առանց զորք, առանց զորապետ կըգա,

Սևցեր է, էղե կուպր:

Էկավ, հասավ պալատին,

Վռազով իրեն թալեց դուռ:

Ծովինար տանիսից իջավ, ասաց.

— Յա՜, թագավոր, խեր էղնի,

Էս յոթ տարի քո ձեն լավ կըգար,

Էդ ի՞նչ է էղե,

Ո՞ւր է քո զորք,

Ո՞ւր է քո զորապետ:

Խալիֆան պատասխան տվեց, ասաց.

— Կնիկ, Էնպես արի զգյավուրներ,

Քաղաք փաթթի,նստա,

Գագիկ պիտի թասլիմ Էղներ,

Մեկ էլ էւոոնց աստվածն էր, ինչ էր,

Լուսեղեն մարդ մի կեծակե թուր ձեռին

Բուռ-բուռ կրակ թավեց վերից:

Էն վերևից,Գագիկի զորք գետնից,

Կոտորած գըցին իմ զորքի մեջ,

Առջևին դարձավ վեր ետինին,

Ետին դարձավ վեր առջևնին,

Էնպես ջարդին, սպանեցին, կոտորեցին,

Արուն էլավ, բռնեց դաշտ,գնաց:

Պիտի ես էլ ընկնեմ մեջ՝

Հեծա իմ ուղտ, ւիախա, էկա:

Ինչքան կռքերուն իւնէդիրք արի,

Ինչքան Էնոնց մատւսղ ասի,

Ոսկի, արծաթ ընծա ասի,

Ոչ մեկ չեկավ ինձ օգնության,

Ոչ մեկ չեկավ ինձ ազատեր:

Իմ երկու տղեն մատաղ եմ կանչեր

Նոր ջոջ կուռք Էկե,

Ւնձ առե թևին, բերե էստեղ:

Ծովինար էդտեղ միտք արեց,

Թե «Էդ իմ տղեք հասւոաւո տի մորթի,

Կռքերին մատաղ կանի»:

Գիշեր քնավ, երազ տեսավ.

Տեսավ իրեն երկու ճրագ կար.

Կըգար առջևով անցնելուն՝ կըհանգչեր,

Ու կդառնար հեղ մ՛ էլ լուս կըտար:

Էլավ առավոտ, երբ զարթնեց,

Կանչեց իր էրկու տղեկներ էբի,

Մեկ վեր մեկել չոքին էդիր,

Մեկել վեր մեկել չոքին էդիր,

Բռնեց, էրեսներ պաքեց, էլաց:

Տղեկներ հարցուցին.— Մարե, ի՞նչի կըլաս:

Ծովինար լալեն ասաց,

— Ջեր հեր յոթ տարի գացեր էր կռիվ.

Վերջին գիշեր, որ պիտի հաղթեր,

Լուսեղեն մարդ մի կեծակե թուր ձեռ

Բուռ-բուռ կրակ է թափե վերից:

Էն վերևից, հայերի զորք գետնից,

Ջարդեր են էնոր զորք, զորապետ,

Ինք հազիվ է փախե, էկե.

Ւր ջոջ կուռքին ձեզ մատաղ է կանչե,

Էն էլ առե թևին, բերե տուն:

Էս գիշեր երազ տեսա,

Որ իմ երկու ճրագ,

Կըգար առջևով անցնելուն,կըհանգչեր,

Ու կըդառնար հեզ մէլ լուս կըտսր:

Էն ձեզ օղորթ կըսպանի,

Կռքերին մատաղ կանի,

Փախեք,գնացեք Հայաստան,

Գագիկ թագավորի երկիր;

Գիշեր պայծառ աստղ բռնեք ձեզ նշան.

Ցերեկն էլ՝ արևելք, գնացեք:

Սանասար, Բաղդասար էլան,

Առան իրենց թրեր, նետ-աղեղ,

Պագին իրենց մոր ծիծ,

Ջիեր քաշին դուրս, հեծան, ասին.

— Մարե, դե խալիֆ թող գա,

Մեզ բռնի, մեր վիզ կտրի:

Էկավ, օր բացվավ,

Խալիֆ գնաց կռքարան աղոթք,

Կռքարանից ձեն է լավ, ասաց.

— Քո տղեկներ՝ Սանասար, Բաղդասար,

Բեր, աոջև մեզ մատաղ արա,

Դու ինչ մուրազ արեր էս,

Քո մուրազին հւսուցեր ենք քե:

Ու էկավ խալիֆ, իր թախտ նստավ,

Կանչեց իր մարդեր, ասաց,

- Բերեք, տղեքի ականջներ տի կտրենք,

Մեր Ջոջ կուռքին մատաղ տի անենք:

Հրաման արձակեց, ապա,

Որ գեղ-գեղով, քաղաք– քաղաքով գան,

Փառք տան կուռքերին իրանց:

Տախմանից բռնած չուրի ծով,

Հազար-հազար մարդ թափավ էնտեղ,

Դաշտ ու ձոր բռնեց կայնավ,

Էնքան լցվան, էնքան լցվան,

Որ ասեղ թալեր, չէր ընկնի գետին:

Խալիֆ ասաց.— Գացեք, բերեք տղեկներ:

Գացին մոտ Ծովինար խաթուն, ասին.

— Խալիֆ տղեկներ կուզի մատաղ անի,

Տուր տղեկներ տանենք:

Ծովինար խաթուն ասաց.

— Իմ տղեկներ խալիֆի տղեկներ չե՞ն, տարեք.

Համա ո՞ւր է Սանասար, ո՞ւր է Բաղդասար:

Էկան, ասին.— Ւ՞նչ տղեք, ի՞նչ բան,

Տղեք չկան, տղեք փախեր են:

11

Երկու ախպեր՝ Սանասար, Բաղդասար,

Չորս օր գիշեր-ցերեկ քշեցին,

Խալիֆի հողից դուրս էլան,

Հասան ղարիբ երկիր մի:

Էնտեղ գետ մի կըգար, կանցներ:

Ձուկ կար գետի մեջ,

Ձկներու հետ ցածրացան, գացին.,

Ւջան նեղ ձոր մի:

Տեսան առու մի սարեն կըգար,

Կըզարկեր մեջ էդ գետին,

Կըկտրեր էդ գետ,

Կըշերտեր ջուր ի մեջտեղ,

Ապա կըխառնվեր գետին, կերթեր:

Բաղդասար ախպոր հարցուց.

— Սանասա՛ր, ախպեր,

Էդ առվի զորություն ինչ է,

Որ ահագին գետ կըկտրի, կանցնի:

Կըդիպնի դեմի փիլին,

Նոր կրդառնա կըխառնվի Էնոր,կերթա:

Շատ եմ զարմացե, ախպեր,

Էդ բարակ ջուր ի՞մալ ջուր է:

Սանասար ասաց.— Բաղդասար,

Էդ ազնացորդու ջուր է.

Ով էդոր ական ջուր խմե,

Էնպես զորեղ կտրիճ կեղնի,

Որ չեն կարա մեղք դնի գետին:

Ով որ էդ ջրի ակ գտնի,

Իր տուն էդ ջրի վրա դնի:

Էնոր զարմ ու զավակներ

Ազնացորդի կեղնեն:

Բաղդասար ասաց,— Ախպեր,

Արի էս ջրից մեկ-մեկ բուռ խմենք,

էրթանք էդոր ակ զըտնենք,

Վեր ական տուն շինենք, նստենք,

Որ մեր զավակներ զորեղ էղնեն:

էրկու ախպեր էլան,

Էն ջոջ գետ անցան,

Առուն առան, գացին:

Ասով, Կասկետով, Հորգովով գացին,

Էլան Անդովկա սարի գլուխ,

Գտան աղբրի ակ, նստան՛

Երկիր վիրունի էր, քարափրթա,

Սարեր, ձորեր, անդունդք,

Անտառ, արջ ու գազան,

Անուշ ջրեր, դաշտ ու ծաղկունք,

Էդ երկիր շատ հավնեցան:

Էդտեղ Սանասար երդում արեց,

«Հացն ու գինին, դեր կենդանին»,— ասաց.

— Մենք էլ էս տեղիս չենք էրթա.

Մենք զոռբա, էս ջուր զոռբա,

Տեղն էլ աղեկ է, անուշ,

Էստեղ շենլիք շինենք, ապրենք:

Բաղդասար ասաց,— Լավ կասես, ախպեր,

Աղբուրի ջուր անուշ է,

Տեղն էլ անուշ է,

Մենք էստեղեն ո՞ւր էրթանք,

Մեր տուն էստեղ շինենք, ապրենք:

Սանասար ասաց,— Դու գնա նեճիր,

Ես էլ քարեր դնեմ իրար վրա,

Նշանագահ անեմ, որ գեղ շինենք:

«Յոթ օր իրար վրա Բաղդասար նեճիր արեց,

Յոթ օր Սանասար ջոջ-ջոջ քարեր բերեց,

Ամեն մի քար մի սար, մի քարափ,

Սանասար գնաց արևելի կողմ,

Բաղդասար գնաց արևմտի կողմ:

Քարեր բերին, պրծան,

Աստված կանչին, ձեռ իրար տվին,

Էղան վարպետ, քար վեր քարի դրին,

Իրենց բերդի հիմ թալին:

12

Վեց –յոթ ամիս բանին վեր էդ բերդին:

Մեկ օր էլ Սանասար էկավ,

Տեսավ՝ Բաղդասար թաշկեր է,

Ու քուն անցեր է վրեն,

Արնոտ նեճիրներ էնպես ունեփել,

Թալեր է գետին, քներ է:

Շատ կսկծաց ախպոր համար, ասաց.

— Բաղդասար, ել էրթանք,

Մենք էսպես չենք կարա ապրի,

Մինչև երբ պիտի մնանք էստեղ,

Ու ալանի միս ուտենք:

Աստված թե մեզ տար,

Խալիֆի քոշկ ու սարեն կտար:

Էրկու ախպեր էլան, հեծան ձիեր,

Քշին, հասան Տարոն:

Գնացին, կայնան թագավորի առեջ,

Գլուխ իջուցին, յոթ անգամ գետին պագեցին,

Վրա ութին ձեռներ կապին, ծունկի էկան:

Թագավոր հարցուց էնոնց,

— Ւ՞նչ պիտի ձեզ, որղիք:

Տղեկներ դարձան, ասին.— Թագավոր,

Վերև աստծուն ենք ապավինե,

Ներքև քեզ ենք ապավինե,

Էկեր ենք մեզ պահես, պահպանես:

Թագավոր հարցուց.— Վի՞ր տղեկներն եք:

Ասին, — Բաղդադու խալիֆի տղեկներն ենք:

Ասաց,— Մենք չենք իշխնա ձեզ պահի,

Էն զորընդեղ թագավոր է,

Կըգա իմ երկիր կավիրի,

Ւմ երկիր ձեզ տեղ չեղնի, քացեք:

Տղեք եւո դարձան գացին,

Ճամփի վրա կայնան միտք էրին,

Թե հիմակ ո՞ւր էրթանք:

Գնացին Արզրումա նստողին.

Գլուխ իջուցին, յոթ անգամ գետին պագին,

Վրա ութին ձեռներ կապին, ծունկի իջան:

Թագավոր հարցուց.— Ւ՞նչ կուզեք, տղեք:

Տղեք դարձան, ասին.— Թագավոր,

Վերև աստծուն ենք ապավինե,

Ներքև քեզ ենք ապավինե,

Էկեր ենք, մեզ պահես, պահպանես:

Թագավոր հարցուց,—Վիր տղեքն էք, որդիք:

Ասին.— Բաղդադու խալիֆի տղեքն ենք,

Թագավոր թոթվեց իր փողպատ,ասաց.

— Հա՜յ-հա՜յ, հա՜յ-հա՜յ,

Մենք էնոնց մեռելներից կըփախնենք,

Էնոնց կենդանուն ռաստ կըգանք.

Մենք ձեզ չենք կարա տեր էղնի,

Ղարձեք, գնացեք ձեր տեղ:

Էրկու ախպեր էդտեղեն էլան,

Էկան մուտ Բիթլիսու իշխան,

Էկան ախոռի դուռ կայնան:

Ախոռապետ հարցուց,— Ձիապան չե՞ք էղնի:

Ասին, — Կեղնինք, ինչի չենք էղնի:

Ասաց.— Գի՞տեք ձի թիմարել:

Ասին.—Հա՛, գիտենք:

Ախոռապետ տարավ թավլեն,

Տեղ շանց տվեց ասաց.— էստեղ կացեք:

Առավոտ էկավք ասաց,

— Էլեք,ձիերի տակ ավլեք:

Սանասար ցախավել առավ, Բաղդասար թիակ,

Ձիերի տակ ավլեցին, նստան:

Ախոռապետ ասաց.— Ձիեր թիմարեք:

Սանասար հարցուց,— Ո՞ւր է քերոց:

Ասաց,— էդ սան վրա դրուկ է:

Սանասար քերոց վերուց, ձիեր թիմարեց,

Քերոց ձեռաց մեջ էղւսվ հող:

Մեջ ախոռին ման էկավ, տեսավ՝

Պղինձ մի դրուկ էնտեղ.

Էդ առավ ձեռ, ձիեր թիմարեց,

Որի մեջք պռտեց,

Կաշին մաշկեց, հանեց դուրս:

Բոլոր ձիեր Էդպես արեց, ասսւց.

— Ախպեր, որ ձին կըթիմարեմ,

Հանգիստ կրպռկի իր տեղ:

Թիմարեց, պրծավ, Էկավ իր տեղ,

Քիչ մի նստեց, ասաց,

— Բաղղասար, Էլի ձիերին իրիշկի,

Ախոռապետ չկա մեզ դուրս անի:

Բաղդասար գնաց ձիեր իրիշկեց,

Տեսավ՝ պառկեր են, ժաժ չեն գա:

Էկավ ախպեր, ասաց.

— Ամեն պառկեր են, ժաժ չեն գա:

Լուս բացվավ, ախոռապետ Էկավ,

Տեսավ՝ ձիեր ամեն սատկեր են.

Կանչեց Սանասար, ասաց.

— Էս ինչ ես արե;

Ասաց,— Քերոց իմ տվե, ի՞նչ եմ արե:

Ասաց.— Աստված քո տուն ավրի,

Սաղ ձիեր սպաներ ես:

Ասաց,— Հո՞ ես քո թշնամին չեմ,

Թե չես ուզի, իմ հախ տուր, էրթամ:

Էն էլ գնաց իշխանին ասաց.

— Իշխան, էսպես, էսպես բան,

Ինչ անենք էդ մարդերաց հետ,

Էդ մարդեր աժդահար են:

Իշխան ասաց,— Կանչեք գան:

Կանչին բերին, իշխան ասաց.

— Դուք ո՞վ եք, ի՞նչ տեղից եք:

— Մենք խալիֆի տղեքն ենք, փախեր ենք,

Էկեր ենք գործ անենք, ապրենք,— ասին:

Ասաց.— Ախպեր, խալիֆից սատանեք կըփախնեն,

Ւմ երկիր ձեզ տեղ չի էղնի, գացեք:

Տղեք հեծան ձիեր գացին,

Ճամփին իրար ասին,

— Ախպեր, մենք խալիֆի մոտեն կըփախնենք,

Էնոր անուն ո՞ւր ենք դրե մեր վրա.

Արի էդ շան անուն էլ չտանք,

Քանի էնոր անուն տանք,

Մեզ պահող, պահպանող չեղնի:

Էս անգամ ուր որ էրթանք,

Ով որ մեզ հարցուց,

Տասենք մեզ բան չկա,

Ոչ հեր, ո՛չ մեր, ոչ տուն, ո՛չ տեղ,

Բալքի մեղքանան, մեզ տիրեն:

13

Տղեք գացին Մանազկերտ,

Էնտեղ Թևաթորոս կնստեր թախտ,

Թագավորի քոշկ ու սարի առեջ կայնան, ասին.

— Թագավոր ո՞րն է:

Թագավորի մարդիկ էկան, հարցուցին,

— Դու ի՞նչ մարդ եք:

— Էկեր ենք թագավորին եղնենք մշակ,— ասին:

Գացին մոտ թագավոր, թե՝

— Էրկու տղա էկած են քո համար:

Թագավոր ասաց,— Կանչեք, գանք:

Տղեք գացին վեր,

Յոթ անգամ գետին պագին,

Վրա ութին ձհռներ կապին, կայնան:

Թագավոր տեսավ գոռբա տղեք են,

Շատ հավանեց Էնոնց, հարցուց,

Ի՞նչ պիտի ձեզ, որդիք,

Ինչի՞ համար էք էկե:

Ասին.— Քո ձեն լսեր ենք,

Էկեր ենք մեզ պահես, պահպանես,

Քո աչք վեր մեզ հովանի էղնի:

Ետև անցման աստվսւծ իրարուց չամչցու:

Թագավոր հարցուց,

— Ո՞ւմ տղեկներն եք:

Տղեկներ ասին, թե. «Մենք Էլեր ենք,

Ոչ հեր ենք տեսեր ոչ մեր ենք տեսե,

Մեզ Էսպես անտեր տղա ենք ւոեսե»:

Թագավոր հարցուց նորեն.

Ինչի՞ էք էկե, ի՞նչ կուզեք,

Ասին. —Էկեր ենք, Էլնենք քեզ մշակ:

Թագավոր Էդոնց խոսք ու գրից որ լսավ:

Արուն եռաց վեր էնոնց, ասաց,

— Տարեք էս տղեկներ,

Դրեք մեծ սենեկի ,մեջ,

Տարան, տղեկներ դրին մեծ սենեկի մեջ,

Ու դանեց-դան հաց կրտանեին:

Տարի մի թամամ պահեցին էդոնց.

Տարին էկավ թամամավ,

Վեզիր թագավորին ասաց.

— Թագավոր, ախր ինչո՞ւ իզուր,

Քո հաց կըկերցուս Էդոնց.

Ասաց.— Ապա ի՞նչ անենք, վեզիր:

Ասաց.— Օր մի բերիս, մեկ փորձիս Էդոնց,

Տեսնաս՝ մեջներ հունար կա՞, թե չկա:

Թագավորն ասաց.— Աղեկ կասես:

Ու կանչեցին տղեկներ,

Բերին թագավորի դիվան:

Ու թագավոր ըդոնց ասաց.

— Որդիք, լուսուն պիտի կռիվ էրթանք:

— էրթանք,— ասին Սանասար, Բաղդասար:

Թագավոր ասաց. —Իմ զորքի կես կըտամ ձեզի,

Կես իմ հետ կըվերուցեմ:

— Չէ, էդպես չի էղնի,— ասաց Սանասար:

— Ապա ի՞նչպես,— հարցուց թագավոր:

Ասաց.— Թող քո զորք քեզ հետ էղնի,

Իմ ախպեր Բաղդասար ինձ հետ:

Ես, իմ ախպեր մեկ դին կայնենք,

Դու, քո զորք զորապետ՝ մեկ դին:

— Թող քո խոսքն էղնի,— ասաց թագավոր:

Տղեկներ էդ տեղեն էլան,

Գացին, իրենց սենեկ նստան,

Մնացին չուրի լուսացավ:

Լուսուն թագավորի մարդիկ բերին,

Մեկ-մեկ ձի տվին էնոնց,

Մեկ-մեկ ձեռք զենք ու զրահ:

Էլան, զենք ու զրահ կապին,

Ձիեր հեծան, գացին Մանազկերտու դաշտ:

Մանազկերտու դաշտ շատ խորոտ,

Ու շատ դուրան դաշտ է՝

Բռնած Լտարից մինչև Սիփան սարի տակ:

Թևաթորոս իր զորք, զորապետ առավ,

Լկավ մտավ դաշտ,մի դին կայնավ.

Էրկու ախպերն էլ քշին ձիեր,

Դաշտի մեկել դին կայնան:

Թևաթորոս ձեռ վերուց,

Նշանք էտու կռվի:

Ու էկան, առան իրար կռիվ.

Մեկ ղինեն, ինչըխ հեղեղ, զորք էկավ,

Սեկել դինեն՝ ախպերներ.

Ինչըխ կայծակ պայթի,

Զորաց մեջ մտան,

Ջարդ ու բուրդ անելով առաջ կերթան.

Էնքան ջարդին՝ դաշտ լեշով լցվավ,

Արուն էլավ գետ, գնաց:

Թևաթորոս թմբան վրա կայնուկ կիրիշկեր,

Տեսավ, որ զորաց վերջկիտան,

Ասաց.— Վեզիր, քո տուն ավերի,

Ինչպես դու իմ տուն ավիրիր,

Մինչև հիմիկ էնոնք գիտեին,

Թե մեր մեջ որձ մարդ կա,

Հիմիկ էնոնք մարդ են, մենք՝ կնիկ,

Շուտ արա, կռիվ դադրեցրու:

Էհ, վեզիր ի՞նչ կարա անի,

Թագավոր ձեռ վերուց,

Նշանք էտու, կռիվ դադրավ:

Վեզիր ասաց.— Թագավոր ապրած կենա,

Քաղքից դուրս արա էղոնց, թող էրթան:

Էդ վախտ մեկ էլ կանչեցին.

— Հավա՜ր, ա՜յ հավա՜ր, հասե՛ք,

Նախիր ավազակներ տարան:

Թագավոր քառասուն ձիավոր կանչեց,

Կանչեց տղեկներ, ասաց.

— Գացեք գողերու հետև:

Սանասար ասաց.— Թագավոր,

Էդ ձիավորներ չենք ուզե,

Մենք մենակ կերթանք գողերու հետև:

Գացին հասան գողերուն,

Զարկին, ջարդին, թափին գետին,

Գողեր խառնեցին նախիրին,

Բերին տվին թագավորին:

Թորոս թագավոր կըխնդանա,

Համա սպանած զորք որ կըտեսնա,

Կայնուկ արուն որ կըզարկե աչք,

Նորեն կըհերսոտնա, կըկանչե տղեք, կասե.

- Իմ երկրից Էլեք,գացեք,

Ես ձեզ չեմ կարա շահի, պահի:

Սանասար, Բաղդասար ասին.

— Թագավոր, մենք քեզ ի՞նչ ենք արե,

Որ մեզ քո երկրից կըհանես,

Դուք կռվեցիք, դուք էլ կ՝ըռկեք,

Համ էլ մենք ո՞րտեղ էրթանք:

Թևաթորոս թագավոր ասաց.

— Դուք աժդահար մարդիկ եք,

Ես ձեզ չեմ կարա շահի, պահի,

Ձեզ պիտի քաղքից դուրս անեմ:

Գացեք ձեր սենեկ, միտք արեք.

Որ կողմ կուզեք, տամ ձեզ,

Գացեք Էնտեղ նստեք:

Տղեկներ միտք արի՜ն,

Թե՝ «Էրթանք Էնտեղ, որ նշանագահ թալեր ենք:

Կերթանք, Էնտեղ շինենք»:

Առավոտ Էկան ասին.

— Թագավոր ապրած կենա,

Քենե պահենք, աստծուց ի՞նչ պահենք,

Էս ինչ սարի գլուխ, աղբուրի մի վրա

Մենք բերդի հիմք ենք դրե,

Կերթանք, մեր բերդ շինենք:

Մենակ կըխնդրենք քենե,

Մի քանի տուն աղքատ,

Մի քանի տուն հարուստ տաս

Տանենք, մեզ հետ տնավորվենք,

Իրիկնեց ժողվենք մեկտեղ,

Զրուցենք մեր քաղքի մեջ:

Թագավոր շատ հավնեց էդ խոսք,

Էլավ տվեց էդոնց քառսուն տուն,

Հեյ գիտի տուն...

Ամեկուն մեկ էշ ու մեկ ճախարակ:

14

Առավոտուն ախպերներ առան ժողովուրդ,

Բարձան իրեն տներ,

Թագավորից շնորհակալ էղան,

Կաց բարով արին, քաղքից էլան:

Մանազկերտուց անցան Խնուսու մեջ,

Խնուս քաղքից անցան Տարոնի մեջ,

Մշու դաշտով մտան Մուշ քաղաք,

Ապա էլան Անղոկա գլուխ,

Գացին, էլան վեր իրենց աղբրին,

Ու վեր իրենց բերդի հիման:

Բեռներ թափին, նստան,

Սանասար ասաց Բաղդասարին,

— Ախպեր, առեջ մեր բերդ շինենք.

Թե՞ չէ էդ աղքատների տներ:

Բաղդասար ասաց,

— Առեջ շինենք էդոնց տներ,

Ու նոր շինենք մեր բերդ.

Էդ խեղճեր մեղք են,

Չեն կարա արևու առեջ կենա:

Ու սկսան էնոնց տներ շինել:

Էդտեղ մեշեն մոտ էր,

Քար էլ զաթի շատ կար:

Բաղդասար փետ, քար կըբերեր,

Սանաււար տներ կըշիներ:

Սանասար էնքան զորեղ էր,

Որ օրական տաս տուն կըշիներ:

Էդպես բանին, չորս ավուր մեջ,

Քառսուն տուն շինին պրծան:

Ախպերներ օրեն մեկի տուն հաց կուտեին,

Որի տուն որ հաց կուտեին,

Էնոր տաշտ ու մաղ կըկախեին:

Աղքատներ որ տնավորվան,

Ախպերներ ձեռք զարկին իրենց բերդ

Ահագին քարեր, քարափներ բերին,

Աստված կանչին, սկսան բերդ շինել:

Քանի մի օր բանեցին,

Սանասար գնաց ապա Մուշ քաղաք,

Ուրիշ մեկ վարպետ Էբեր:

Վարպետ Էկավ, տեսավ ի՞նչ՝

Լեռ քարեր, սարեր փրթած,

Բերած վեր իրարու, նոր սար է շինած:

Ասաց. —Ա՛յ մարդ, էս ի՞նչ եք արե,

Էս սարեր ի՞նչի էք բերե էստեղ,

Էս սարեր ես չեմ կարա շարժի,

Իմ ուժից դուրս է էդ բան:

Ախպրտիք կըզարմանան,ապա կասեն,

— Որ էդ բան քո ուժից դուրս է,

Դու պատի լարեր կապի, տեղեր շիտկի,

Ես հետ իմ ախպեր քարեր կըշարենք:

Վարպետ կըբերե, լարեր կըկապե,

Տեղեր փորել, շիտկել կըւոա,

Ախպերներ քարեր կըշարեն:

Էդպես բերին քար վեր քարին դրին,

Սուն վեր սան դրին,

Օրավուր իրենց բերդ բարձրացուցին:

Մեկ օր տան գերան կոտրավ,

Վարպետ ասաց,— Տղեկներ,

Մի գերան բերեք, տանք տակ:

Գերան բերին, տվին տակ,

Համա սուն կարճ էր, տո֊ւն կըփլերվ:

Սանասար իր չոք դրեց տակ,

Չուրի էրկեն մի սուն,

Վարպետ կտրեց, չափեց, տաշեց,

Բերեց առավ կոտրուկ սան տակ:

Էդպես տարի մի բանին,

Իրենց բերդ շինին, պըծուցին:

Դարձան,պստիկ ժամ էլ գինին,

Ու վարպետ ետ տարան քաղաք:

15

Ախպերներ քաղքից դարձան, ասին,

— Պետք է մեր տան անուն դնենք:

Սանասար ասաց.— Մենք շինեցինք,

Թող գեղացիք էլ անուն դնեն:

Բաղդասար գնաց, կաչնավ ճամփի վերեն,

Ով ռաստ էկավ, բռնեց էբի, ասաց,

— Մեր տան անուն դրեք:

Քանի մարդ բռնեց, էբի էդտեղ,

Բերաններ փակվավ, չիմացան՝ ինչ ասեն:

Քնան: Առավոտ կլան, Բաղդասար ասաց,

— էրթանք էն թագավոր բերենք,

Թող թագավոր մեր տան անուն դնի:

Գնացին մոտ թագավոր, ասին.

— Անդոկա սար մի բերդ ենք շինե,

Արի, մեր բերդին անուն դիր:

Թագավոր ասաց,— Բերդի անուն դրեր եք,

Ինձ կըկանչեք, որ փորձեք:

— Թագավոր ապրած կենա,— ասին,–

Իտխաթ արա, որ մենք անուն չենք դրե:

Թագավոր էլավ, էկավ, տեսավ,

Չկարաց անուն դներ,

Դրածն էլ անհարմար գտան տղերք:

Քանի մի օր վերա կանցնի,

Սանասար կէլնի բերդի գլոխ,

Կիրիշկի մեջ դաշտին, կըտեսնի՝

Բարակ մուխ մի կէլնի:

Կասի,— «էրթամ, թե ծեր ալևոր էղնի,

Բերեմ, մեր բերդին անուն դնի:

Բերդից իջավ, հեծավ ձին, գնաց,

Տեսավ՝ ծեր-ալևոր մարդ մի,

Վեց կին լծեր, մեչ ոստնին վար կաներ

Սանասար ձիուց իջավ,

Էդ հալիվորի թև բռնեց, ասաց.

— Պապիկ, արի, էրթանք մեր տուն:

— Ա՜յ կանաչ, կտրիճ,— ասաց,—

Գիտեմ, դու ինձ տ՝սպանես,

Վազն էկո ինձնից, գնա:

— Մի վախենա,— ասաց Սանասար,—

Քե կըտանեմ ու հետ կըբերեմ:

Հեծավ ձին, ձեռ էտու հալիվորի թև:

Էթալ վեր ձիան,

Տարավ հասուց Անդոկա սարի գլուխ,

Իրենց բերդի առաջ իջուց:

Ասաց.—Պապիկ, դու մեծ, ախտիար մարդ ես,

Աշխարք շատ ես ման էկե,

Էս տուն մենք նոր ենք շինե,

Մեր տան անուշ անուն մի դիր,

Քե բերեր եմ, որ մեր տան անուն դնես:

Ծեր-ալևոր մարդ ասաց.

— Հիմիկ մութն է, առավոտ էլնենք,

Բերդի բոլոր ման գանք,

Մի լավ անուն կըգտնենք:

Առավոտուն կելնեն, ծեր-ալևոր կասի.

— Էս ճոչ մարդ եմ,

Ձեր բերդի բոլոր իմա՞լ օլըրտիմ.

Իմ ձեռ բռնեք, Էրթանք:

Սանասար Էդ մարդ կըդնի ուսին,

Արևածագին բերդի դռնեն կելնի,

Արևպատին նոր կհասնի բերդի դուռ,

Ալևոր ուսերից կիջուցի:

Իրենք Էլ Էսպես են մտածե.

«Հալիվոր գալուն պես հարցնենք,

Ինչ խոսք Էնոր բերնեն էլնի,

Մեր տան անուն էն թող էղնի:

Ասին.—Պապի, մեր տան բոլոր ման էկար,

Մեր տուն, մեր բերդ տեսար,

Մեր տան անուն ինչ կըդնես:

Հալիվոր նորից կիրիշկի բերդ,

Միտք կըբերի բերդի կողքեր,

Քարափներ, ժայռեր պատ շարած.

Կըտեսնի սարեր իրար վրա դրաձ,

Կըզարմանա, կասի,

— Աստված ձեզ բարին տա, կտրիճներ,

Դուք էդ ինչքան ուժով եք,

Որ էս քարեր հաներ եք էսքան բանձր,

Վեր քարե սան քարե սուն զարկե,

Էս հո տուն չեք շինե,

Էս սասում եք շինե:

— Բավ Է, պապի,— ասին ախպերներ,—

Մեր բերդի անուն մնաց Սանսուն, Սասուն,

Մեր տան անուն Սասնա տուն:

— Պապի,— ասին ախպերներ,—

Մեր ժամի անուն ի՞նչ կըդնես:

— Էրթանք ժամ տեսնենք,— ասաց ալևոր:

Գնացին ժամ տեսան,

Էդ Էլ բերդի պես հաստատ Էր,

Բերդի պես բանձր,

Պապին ասաց,— Էս ինչքան բանձր Է,

Էս Էլ Մարութա բանձր աստվածածին:

Ախպերներ ասին,— Լավ, պապի,

Էս Էլ Էղավ Մարութա բանձր Աստվածածին:

Բերդի անուն, ժամու՝ դրին, պրծան,

Ախպերներ դարձան հալիվոր, ասին.

— Ըստի մնա, քե խորոտ կըպահենք:

Հալիվոր ասաց.— Թե աստված կըսիրեք,

Նորից ինձ տարեք իմ տեղ.

Ձեր տուն շեն ու հաստսւտ մնա,

Ձեր տուն ինձ տուն չի դառնա:

Սանասար էդ մարդ կըդնի վար ձիուն,

Նորից կըտանի իր տեղ, կասի,

— Էս քո եզներ, էս քո չութ,

Նորից, պապո, քո վարն էրա:

16

Ավուր մեկին ախպերներ Էլան,

Գնացին ծովու բերան, ման գան.

Սանասար ասաւց,— Ախպեր,

Մենք ծովու ջրից ենք ծնվեր,

Ես ինձ թալիմ ծովու մեջ,

Նայիմ ծովու տակ ի՞նչ կա, ի՞նչ չկա:

Էն հրեղեն Էր, գիտեր որ ծովու տակ,

Ծովու հրեղեն ձիեր կան:

Սանասար Էլավ զինք թալեց ծով:

Աստծու հրամանով ծով, ինչ չոր գետին,

Վրա կերթա, կըբացվի,

Աանասար կառնի իր մեջ:

Բաղդասար նստուկ կըլա, կասի.

«Վա յ իմ ախպեր կորուսավ,

Ւմ ախպեր գնաց ծով, խեղդվավ»:

Սանասար իջավ ծովու տակ.

Քիչ մի գնաց, տեսավ՝

Քոշկ ու սարե մի կա էնտեղ,

Աղբուր առջև, ջուր կըթալի:

Ալևոր մի կըգա առջև, կասի.

— Գնա, Էդ դուռ բաց արա,

Խաչ պատրաստին կո Էնտեղնի,

Աղոթք արա, վերու էդիր քո թևին:

Էն մեկել դուռ բաց,ել բախչեն,

Քուռկիկ Ջալալին կաթնուկ է,

Շապիկ զրեխլին,

Կապեն Կադըֆին,

Քամար օզընին,

Շալվարն ի ոտին,

Ջըզմեն ի ոտին,

Գուրզ ֆէրըզին,

Ռըմ Ջոջունին,

Թուր Կեծակին

Վար ձիուն կապուկ է,

Էդոնք ամեն առ,

Աղբուրի մեջ լողացի, աղբուրի ջուր խմի,

Քուռկիկ Ջալալին հեծի, ել դուրս:

Սանասար գնաց էդոնք ամեն առավ,

Մտավ աղբուր լողացավ,

Ջուր խմեց, ջոջացավ, ուժովցավ,

Շորեր հագավ, Թուր Կեծակին կապեց,

Էկավ, Քուռկիկ Ջալալին տի հեծներ,

Ձին լեզու առավ, ասաց.

— Էդ ի՞նչ կանես, քո միտք ի՞նչ ի:

— Կուզեմ, քե հեծնեմ,— ասաց:

Ասաց.— Քե կըտամ արեգական առջև, կըվառեմ:

Ասաց.— Ւնձ կըտամ քո փորի տակ:

Ասաց.— Քե կըզանեմ քարերու, սրերու, կըւիշրեմ:

Ասաց,— Կըխաղամ քո քամկու վրեն:

Սանասար թռավ, հեծավ զձին:

Որ կտար արեգական,

Ւնքն իրեն կըտար փորու տակ,

Որ կըզարներ քարերու,սարերու,

Կըխաղար քսւմկի վրեն:

Շատ վեր թռավ, անդունդք իջավ,

Շատ դես փախավ, շատ դեն փախավ, դադրավ,

Կայնավ վեր հետին ոտներուն,

Փրփրուր էտու վեր բերնին,

Չկարցավ Սանասար իցկեր տակ:

Ձին իմաստուն էր, մտածեց.

«Էս ինձ հեծնող է», էլ ձէն չետուր:

Սանասար մաղեր բռնեց, աչքեր մաժեց,

Ասաց.—Քե տեր չկար, ես քե տեր եմ,

Թիմար էնող չկար, քե թիմար էրող եմ,

Քե կեր տվող չկար, քե կեր տվող եմ:

Ձին ասաց.—Դու իմ տեր, ես քո ձին:

Էնոնք ջրեղեն, հրեղեն են,

Մեկ-մեկու լեզու հասկացան:

Սանասար զձին քշեց,

Նորից ծով վրա գնաց, բացվավ,

Սանասար ծովի տակից էլավ դուրս:

Բաղդասար հլա նստուկ կուլար,

Հանկարծ իրիշկեց, տեսավ

Մի սար էլեր սարի վրա կըգա:

Չըճանաչեց ախպոր, վախեցավ, փախավ:

Սանասար կանչեց,— Բաղդասւււր, մի փախի,

Ես քո ախպեր Սանասարն եմ:

Բաղդասար ասաց.— Իմ ախպեր ճիժ էր,

Դու ջոջ, աժդահար մարդ էս,

Իմ ախպեր էդպես հալավ,

Էդպես զենքեր, էդպես ձի չուներ:

Սանասար ասաց,— Ախպեր, մի փախի,

Էդոնք ծովու տկեն իմ հաներ:

Բաղդասար էլ չփախավ,

Էրկու ախպեր իրարու գլուխ պագին,

Հեծան ձին, գացին տուն:

17

Էրկու ախպեր ամեն օր

Կըթռնեն ձիերի քամակ,

Կերթան Մարութկա պատ կրպագեն,

Կընկնեն սար ու ձոր ավղուշ:

Իրիկուն բեռնված տուն կըդառնան,

Համ իրենք կուտեն, համ գեղական:

0րմ՝ էլ մի մարալ կըզարկեն,

Էն գեհեն մեկ ուրիշ կըգա,

Դունչ կըդնի վերան կրբոռա:

— Էդ ուր մերն է,— կասի Բաղդասար:

էդտեղ երկու ախպեր կըհիշեն իրենց մեր.

Սանասար կասի.

— Ախպեր,ախր չէ՞ մենք էլ մեր ունենք,

Էրթանք Բաղդադ մեր մոր տեսնենք:

Բաղդասար կասի.— Խալիֆ մեզ կըմատղի կռքերուն:

Սանասար կասի.— էրթանք մեր մոր տեսնենք,

Էնորեն ետ ինչ կեղնի, թող էղնի:

Ախպերներ էլան հեծան ձիեր,

Կաց բարով արին գեղական,

Դարձան դեհ Մարութա Բանձր Աստվածածին,

Պատ պագեցին, իրենք աղոթք ապավինին,

Ընկան ճամփա, գացին

Թոզ էլավ ձիերու ոտկերաց:

Դաշտ ու դուրան բռնեց:

Երբ որ հասան Բաղդադ,

Գացին, իջան մոր դուռ,

Ձիանք տարան կապին գոմ:

Էլան իրենց տան առեջ,

Տեսան մեր նստուկ է,

Քառսուն փիլաքան վերև:

Բարև տվին, ասին,—Բարի օր, մարե:

Ասաց,— Աստծու բարին, բարով էկաք:

Ասին,— Մարե, ղոնաղ չես ուզի:

Ասաց.— Բալեք ջան , էս խալիֆի տուն Է ,

Էն կռապաշտ Է ղոնաղ չի ուզի:

Թագավորի տուն ղոնաղ չի գա:

Ասին,— Սանասար, Բաղդասարի արև սիրես,

Մեզ Էսօր տեղ մի տուր, քնենք,

Լուսուն Էլնենք, կերթանք:

Մեր տղեկներու համար Էնքան Էր լացե,

Որ աչքեր բան չէր տեսնի:

Տղեկներ տեսան՝ մեր իրենց չի ճանչնա,

Ասին,— Մարե, դու մեզ չես ճանչնա:

Ասաց,— Չէ, բալեք ջան:

Սանասար ասաց,— Մարե,

Չէ ես քո Աանասարն եմ,

Ես էլ քո Բաղդասարն եմ:

Ծովինար էդ որ լսեց,

Քառսուն փիլաքան գլոր իջավ,

Մեկ թևով գրկեց Սանասարին,

Մեկել թևով Բաղդասարին,

Ու քառսուն փիլաքան մե բեհնի

Հանեց վերև, տարավ տուն:

Մեկին դրեց մե չոքին,

Մեկելին՝ մեկել չոքին,

Էրեսներ պաղեց, էլաց:

Փշուր մի հանդարտեց, ասաց.

— Լաո, խալիֆ ձեզի

Կռքերի համար մատաղ է կանչե,

Անմեղ տեղ ձեզ տի մորթի:

Ձեզ որ կանչի,ասի՝

Հավաքեմ ժողովուրդ, ձեզ մատղեմ.

Կասեք՝ խալիֆ ապրած կենա,

Դու ի՞նչ կանես ժողովուրդ:

Կասի լաո, ձեզ մատաղ եմ կանչե,

Տի մատղեմ ձեզ կռքերուն:

Դու ասեք՝ ախր, հարսանիք չես էրթա,

Ախր քեզ պարծանք չէ,

Որ ժողովուրդ կըկանչես, տանես,

Արի մենք մենակ էրթանք,

Էնտեղ մեզ մատղա, ինչ կանես, արա:

Կերթաք, կըմտնեք կռոց տուն.

Թագավոր ձեզ կասի

Թ՛ե՝ պառկեք՝ ձեզ մատղեմ:

Կասեք՝ դու երկրպագութեն արա, մենք սովրենք.

Նոր պառկենք,մեզ մատղա:

Էն որ երկրպագութեն կանի,

Բաղդասար, դու զարկ խելք ընցնի,

Սանասար, դու էլ թրով վիզ կտրի:

Խալիֆ էլեր դիվանխանի տանիս՝

Թևեր կանթեր, կերթար, կուգար:

Ջուղաբ տարան, թե «աչքդ լուս»,

Խալիֆ ուրախացավ, ասաց.

— Կանչեք թող գան էստեղ:

Էկան ասին.— Թագավոր ձեզ կուզե:

Սանասար իր աստված կանչեց,

Դարձավ Բաղդասար, ասաց.

— Դու ձիու գլուխ բռնի, ես կերթամ,

Որ կանչեմ, ձին կըհասցուս ինձ:

Սանասար գնաց մոտ թագավոր.

Թագավոր գռռաց, ասաց.

— Ո՞ւր գնացիք, չիմացա՞ք ուր էրթաք,

Ջոջ կուռք ձեզ կըբերե:

Սանասար ասաց.— Թագավոր,

Աշխարհ չենք տեսեր,

Աշխարհ տեսանք, մոռցանք:

Քո ջոջ կուռք զորավոր էր,

Արևելք փախանք, չպրծանք

Արևմուտ փախանք, չպրծանք,